Czym jest eternit i dlaczego stanowi zagrożenie zdrowotne

Definicja eternitu i jego skład – cement i azbest

Eternit to handlowa nazwa materiału budowlanego, który powstaje z połączenia cementu portlandzkiego z dodatkiem włókien azbestowych. Termin „eternit” pochodzi od łacińskiego słowa aeternitas, oznaczającego „wieczność” – co miało podkreślać jego trwałość, ognioodporność i odporność na czynniki atmosferyczne. Przez wiele dekad eternit był uważany za rewolucyjny materiał budowlany – lekki, wytrzymały, tani i łatwy w montażu. W efekcie stał się powszechnie stosowanym surowcem do pokryć dachowych, okładzin elewacyjnych, rur kanalizacyjnych i wodociągowych.

Podstawowym składnikiem odpowiadającym za właściwości mechaniczne eternitu był azbest – naturalny minerał o strukturze włóknistej, wykazujący wyjątkową odporność na ogień, chemikalia, pleśń i zmienne warunki pogodowe. To właśnie azbest sprawił, że eternit był wykorzystywany przez dziesięciolecia w całej Europie, także w Polsce.

Jednak już w latach 80. XX wieku zaczęto dostrzegać, że azbest nie jest tak bezpieczny, jak pierwotnie sądzono – szczególnie wtedy, gdy znajduje się w uszkodzonym lub zużytym materiale. Z biegiem lat badania naukowe potwierdziły jego szkodliwość dla zdrowia ludzi, co doprowadziło do zakazu stosowania wyrobów zawierających azbest w większości krajów Unii Europejskiej.

Historia zastosowania eternitu w Polsce

W Polsce szczyt popularności eternitu przypadł na okres PRL-u, zwłaszcza na lata 60., 70. i 80. XX wieku. Był powszechnie stosowany nie tylko na wsiach, ale i w miastach – głównie ze względu na jego dostępność i stosunkowo niską cenę. Najczęściej eternit stosowano:

jako pokrycie dachowe budynków mieszkalnych, gospodarczych i inwentarskich,
do produkcji elewacyjnych płyt elewacyjnych,
jako płyty sufitowe i osłonowe w garażach, altanach, komórkach,
w postaci rur azbestowo-cementowych do wodociągów, kanalizacji, przewodów wentylacyjnych.

W efekcie miliony metrów kwadratowych powierzchni dachów w Polsce zostały pokryte eternitem. Choć dziś produkcja eternitu jest zabroniona, to wciąż tysiące budynków – zwłaszcza na wsiach – posiadają pokrycia dachowe z tego materiału.

W 1997 roku Polska wprowadziła zakaz produkcji, obrotu i stosowania wyrobów zawierających azbest, a od 2002 roku obowiązuje Program Oczyszczania Kraju z Azbestu, którego celem jest całkowite usunięcie tego materiału do 2032 roku.

Rodzaje wyrobów z eternitu

Eternit występował w kilku różnych formach, które nadal można spotkać w przestrzeni wiejskiej i miejskiej. Do najczęściej spotykanych należą:

Płyty faliste dachowe – najczęściej w odcieniach szarości, z charakterystycznym falowaniem. Stosowane na dachach budynków mieszkalnych, stodołach, garażach, chlewniach.
Płyty płaskie – wykorzystywane jako okładziny elewacyjne, ścienne, podsufitki lub przegrody wewnętrzne.
Rury azbestowo-cementowe – stosowane w instalacjach wodnych, kanalizacyjnych, jako przewody wentylacyjne, czasem nawet jako rury odprowadzające deszczówkę.
Elementy prefabrykowane – np. płyty chodnikowe, pokrywy włazów, które zawierały domieszki azbestu dla zwiększenia trwałości.
Płyty izolacyjne – używane w budownictwie przemysłowym jako ognioodporne panele.

Większość tych wyrobów z pozoru wygląda niegroźnie – i przez wiele lat uznawano je za neutralne. Problem zaczyna się, gdy materiał zaczyna się zużywać, pękać, łamać lub kruszyć.

Dlaczego azbest jest szkodliwy – działanie na układ oddechowy

Azbest, który stanowił od 10 do 15% masy eternitu, zbudowany jest z mikroskopijnych włókien. Kiedy materiał ulega zużyciu lub uszkodzeniu, uwalnia do powietrza pył azbestowy – niewidoczny gołym okiem i wyjątkowo niebezpieczny dla zdrowia człowieka.

Wdychanie tych włókien może prowadzić do poważnych chorób:

azbestozy – przewlekłego włóknienia płuc, powodującego duszności, kaszel, niewydolność oddechową,
raka płuc – szczególnie u osób palących papierosy i przebywających w otoczeniu pyłu azbestowego,
międzybłoniaka opłucnej – rzadkiego, ale bardzo agresywnego nowotworu, wywoływanego niemal wyłącznie przez kontakt z azbestem,
chorób krtani i oskrzeli, które rozwijają się po wieloletnim narażeniu.

Co istotne, objawy chorób azbestozależnych pojawiają się często dopiero po 20–30 latach od ekspozycji, co czyni je trudnymi do wykrycia na wczesnym etapie. Dlatego nawet sporadyczny kontakt z uszkodzonym eternitem może być niebezpieczny, zwłaszcza dla dzieci, seniorów i osób o osłabionej odporności.

Kiedy eternit staje się niebezpieczny – pylenie i uszkodzenia

Sam fakt, że dach czy rura zawiera azbest, nie musi jeszcze oznaczać zagrożenia – dopóki materiał pozostaje nienaruszony, niepęknięty i odpowiednio zamontowany, ryzyko uwolnienia włókien jest stosunkowo niskie. Problem pojawia się, gdy:

dach z eternitu zaczyna się kruszyć, łuszczyć lub pękać,
materiał jest mechanicznie uszkadzany – np. podczas remontu, naprawy, wymiany elementów,
dochodzi do przecieków i erozji spowodowanej wilgocią i mrozem,
płyty eternitowe są cięte, łamane, szlifowane lub wiercone bez zabezpieczenia,
rury z azbestu są rozbijane lub przypadkowo przecięte podczas prac ziemnych.

W takich przypadkach włókna azbestowe przedostają się do powietrza i mogą być wdychane przez osoby przebywające w pobliżu. Co gorsza, osiadają one na ubraniach, przedmiotach, glebie – mogą więc przenosić się do wnętrz domów i pozostać tam przez długi czas.

Dlatego obowiązuje całkowity zakaz samodzielnego usuwania wyrobów zawierających azbest – nawet jeśli ktoś posiada odpowiednią wiedzę budowlaną. Zamiast tego należy skorzystać z usług wyspecjalizowanych firm posiadających uprawnienia oraz zgłosić chęć usunięcia eternitu w urzędzie gminy.

Eternit, choć kiedyś symbolem postępu, dziś wymaga szczególnej ostrożności i odpowiedzialności. Znajomość jego właściwości, potencjalnych zagrożeń i obowiązujących przepisów to pierwszy krok do bezpiecznego i świadomego postępowania z tym materiałem. Kolejne etapy to rozpoznanie, zgłoszenie i legalne usunięcie – o czym szerzej w dalszych częściach artykułu.

Jak rozpoznać eternit na dachu i wokół domu

Cechy wizualne – jak wygląda eternit

Rozpoznanie eternitu na pierwszy rzut oka może być proste, o ile wiemy, na co zwrócić uwagę. Najbardziej charakterystyczne są płyty faliste dachowe, które przez wiele dekad królowały na dachach domów jednorodzinnych, budynkach gospodarczych, garażach i stodołach. Ich wygląd jest dość specyficzny:

mają falistą strukturę, zwykle z 5 lub 6 równoległymi falami,
są szare lub jasno popielate, choć niektóre egzemplarze były malowane na czerwono, zielono lub brązowo,
często widoczne są ślady zużycia, jak spękania, rozwarstwienia, porosty lub mech,
materiał ma chropowatą strukturę, zupełnie inną niż współczesne dachówki lub blachodachówki.

Eternit nie ma połysku i zwykle wygląda na ciężki i surowy. Na dachach układany był w prosty sposób, bez zakładek i wykończeń estetycznych, co dziś jeszcze bardziej odróżnia go od nowoczesnych materiałów.

Warto też przyjrzeć się elewacjom i pomieszczeniom gospodarczym – eternit bywał wykorzystywany jako płyty elewacyjne, osłony na sufitach, ścianki działowe lub osłony komór.

Różnice między eternitem a materiałami współczesnymi

Osoby, które nie mają doświadczenia w rozpoznawaniu materiałów budowlanych, mogą pomylić eternit z:

nowoczesną płytą cementowo-włóknową,
blachodachówką w kolorze szarym lub grafitowym,
płytą OSB lub sklejką przemysłową pokrytą warstwą zabezpieczającą,
dachówką ceramiczną o matowym wykończeniu.

Aby nie popełnić błędu, warto wiedzieć, że eternit ma strukturę ziarnistą, cementową, często z widocznymi włóknami wewnątrz krawędzi. Jego waga jest wyraźnie większa niż blachy czy tworzywa sztucznego, a dotykając go – czuć, że to materiał „zimny” i surowy.

Najbardziej pewną metodą rozpoznania jest analiza laboratoryjna próbki, którą przeprowadza się w specjalistycznym laboratorium. W wielu gminach dostępne są także bezpłatne konsultacje z inspektorem ds. azbestu, który może przyjechać na miejsce i pomóc zidentyfikować materiał.

Czy można samodzielnie stwierdzić obecność azbestu?

W praktyce – nie zawsze. Choć wizualnie wiele osób podejrzewa, że na ich dachu znajduje się eternit, to bez analizy składu chemicznego nie da się tego potwierdzić z pełną pewnością. W Polsce przez pewien czas stosowano także materiały cementowe bez domieszki azbestu, które wyglądają bardzo podobnie.

Jeśli nie mamy dokumentacji technicznej budynku ani pewności, z jakiego okresu pochodzi pokrycie dachu, warto:

zlecić ekspertyzę specjalistyczną,
skontaktować się z urzędem gminy, który często prowadzi ewidencję wyrobów azbestowych,
zwrócić się do wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska lub sanepidu.

Nie zaleca się pobierania próbek we własnym zakresie – może to uwolnić pył azbestowy, a więc stanowić realne zagrożenie. Demontaż materiału podejrzanego o zawartość azbestu zawsze należy pozostawić przeszkolonym ekipom.

Znaczenie inwentaryzacji azbestu – obowiązek właściciela

Zgodnie z obowiązującym prawem, każdy właściciel, zarządca lub użytkownik nieruchomości, na której znajduje się azbest (np. eternit), ma obowiązek dokonania inwentaryzacji i zgłoszenia tego faktu do urzędu gminy. W wielu gminach formularze inwentaryzacyjne dostępne są online lub w wersji papierowej.

W inwentaryzacji należy podać:

rodzaj materiału (płyta falista, rura, okładzina),
lokalizację (adres, opis obiektu),
powierzchnię i ilość azbestu (w metrach kwadratowych lub metrach bieżących),
stan techniczny materiału (dobry, zły, uszkodzony),
przewidywany termin usunięcia.

Wpis do ewidencji jest niezbędny, by skorzystać z programów dofinansowań i aby nie narazić się na karę administracyjną. Obowiązek ten dotyczy nie tylko dużych obiektów, ale również gospodarstw rolnych i domów jednorodzinnych.

Jak sprawdzić, czy nieruchomość jest ujęta w gminnym spisie azbestowym

Jeśli nie jesteś pewien, czy Twoja nieruchomość została już ujęta w rejestrze wyrobów zawierających azbest, warto:

skontaktować się z wydziałem ochrony środowiska w urzędzie gminy,
sprawdzić informacje na stronie internetowej gminy, gdzie często publikowane są interaktywne mapy lub listy,
zapytać urzędnika, czy zgłoszenie inwentaryzacyjne zostało zarejestrowane.

Niektóre samorządy organizują akcje inwentaryzacyjne – pracownicy gminni odwiedzają posesje i samodzielnie dokonują spisu. Inne gminy oczekują samodzielnego zgłoszenia przez mieszkańców.

Brak zgłoszenia może skutkować:

utratą możliwości skorzystania z dotacji,
wpisaniem nieruchomości na „czarną listę” w przypadku sprzedaży,
obowiązkiem usunięcia azbestu na własny koszt po kontroli.

Dlatego jeśli podejrzewasz obecność eternitu w swoim domu lub budynkach gospodarczych – nie czekaj z podjęciem działań. Zidentyfikowanie materiału to pierwszy krok do jego legalnego usunięcia i zabezpieczenia zdrowia mieszkańców. W następnej części dowiesz się, jak wygląda procedura utylizacji eternitu i jak skorzystać z dostępnych dofinansowań.

Utylizacja eternitu – dofinansowania, procedury i przepisy

Kto odpowiada za usunięcie eternitu

Za usunięcie eternitu z nieruchomości odpowiedzialny jest jej właściciel lub zarządca. To on musi podjąć działania zmierzające do bezpiecznego demontażu, transportu i utylizacji materiałów zawierających azbest. Jednocześnie, właściciel ma możliwość skorzystania z programów dofinansowań, które oferują gminy, województwa, a czasem także Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Obowiązki właściciela obejmują:

zgłoszenie materiałów zawierających azbest do ewidencji (jeśli nie zostało to jeszcze wykonane),
złożenie wniosku o dofinansowanie lub wpisanie się na listę oczekujących,
wybór uprawnionej firmy z odpowiednimi zezwoleniami na demontaż i transport odpadów niebezpiecznych,
zapewnienie dostępu do nieruchomości w dniu planowanego odbioru eternitu,
przechowywanie dokumentacji potwierdzającej usunięcie azbestu.

Warto zaznaczyć, że właściciel nie ponosi odpowiedzialności za sam demontaż i wywóz, jeśli zleci usługę zgodnie z przepisami i przy pomocy firmy posiadającej odpowiednie zezwolenia.

Zakaz samodzielnego demontażu – wymagania prawne

Demontaż eternitu to nie tylko techniczne wyzwanie, ale przede wszystkim zagrożenie dla zdrowia i środowiska. Zgodnie z polskim prawem, a dokładniej z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r., zabrania się samodzielnego usuwania wyrobów zawierających azbest przez osoby fizyczne, które nie mają odpowiednich kwalifikacji.

Do demontażu eternitu uprawnione są wyłącznie:

firmy posiadające wpis do rejestru działalności w zakresie usuwania azbestu,
pracownicy z aktualnym szkoleniem BHP dotyczącym pracy z materiałami zawierającymi azbest,
podmioty dysponujące specjalistycznym sprzętem, odzieżą ochronną i środkami zabezpieczającymi,
przedsiębiorstwa posiadające zezwolenia na transport odpadów niebezpiecznych i współpracujące z legalnymi składowiskami.

Wszelkie prace muszą być wykonywane zgodnie z Programem Usuwania Azbestu, a odpady muszą być oznakowane, zapakowane, przewiezione i zutylizowane w sposób bezpieczny dla ludzi i środowiska.

Samodzielny demontaż, cięcie, łamanie czy przechowywanie eternitu jest surowo zabronione i może skutkować:

mandatem lub karą administracyjną,
odpowiedzialnością karną w przypadku narażenia zdrowia innych osób,
obowiązkiem pokrycia kosztów profesjonalnego usunięcia materiału.

Etapy legalnej utylizacji – jak wygląda procedura

Legalne pozbycie się eternitu to proces składający się z kilku etapów, które można przeprowadzić z pomocą gminy lub samodzielnie – zawsze z zachowaniem przepisów prawa:

Zgłoszenie zamiaru usunięcia eternitu do urzędu gminy – zazwyczaj poprzez formularz zgłoszeniowy, dostępny w urzędzie lub na stronie internetowej.
Wpis do rejestru oczekujących na dofinansowanie lub odbiór – w zależności od dostępnych środków i harmonogramu programu.
Wybór wykonawcy – z listy firm współpracujących z gminą lub we własnym zakresie (firma musi posiadać stosowne uprawnienia!).
Przygotowanie miejsca – udostępnienie posesji, usunięcie przeszkód w dostępie, zabezpieczenie otoczenia.
Demontaż eternitu przez firmę specjalistyczną – z zachowaniem procedur bezpieczeństwa, pakowanie w specjalne worki lub folię, załadunek na przystosowany pojazd.
Transport do składowiska odpadów niebezpiecznych – z odpowiednią dokumentacją przewozową.
Unieszkodliwienie eternitu – przez zakład posiadający zezwolenie na przetwarzanie azbestu.
Przekazanie właścicielowi potwierdzenia usunięcia materiału – wymagane np. przy staraniu się o dotację lub sprzedaży nieruchomości.

Czas trwania całej procedury zależy od ilości materiału, dostępności firm oraz kolejki w gminnym programie.

Dofinansowania do usuwania azbestu – gdzie i jak składać wnioski

W Polsce działa Ogólnopolski Program Oczyszczania Kraju z Azbestu, który umożliwia pozyskanie środków na:

demontaż płyt dachowych i elewacyjnych z eternitu,
odbiór i transport materiałów zdemontowanych wcześniej,
unieszkodliwienie wyrobów azbestowych na składowisku.

Program ten jest realizowany na poziomie gminy – to właśnie urząd gminy decyduje, czy w danym roku organizowany jest nabór, ile środków jest dostępnych i jakie są kryteria przyznania dotacji.

Aby skorzystać z dofinansowania, należy:

złożyć wniosek do urzędu gminy – najczęściej w I kwartale roku,
załączyć inwentaryzację azbestu z działki (lub potwierdzenie wcześniejszego zgłoszenia),
wskazać lokalizację eternitu i szacunkową ilość,
poczekać na rozstrzygnięcie i ustalenie terminu odbioru.

Dofinansowanie może pokrywać:

100% kosztów utylizacji,
lub tylko część kosztów – w zależności od budżetu gminy, województwa lub innych źródeł finansowania (np. WFOŚiGW).

W niektórych województwach (np. mazowieckim, wielkopolskim) dostępne są również regionalne programy dopłat dla osób fizycznych i rolników. Warto śledzić strony urzędów marszałkowskich oraz WFOŚiGW.

Gdzie oddać eternit i co grozi za nielegalne składowanie

Eternit to odpad niebezpieczny kategorii N, który nie może być:

przechowywany na posesji luzem,
wyrzucany do kontenerów na gruz budowlany,
palony, zakopywany lub ukrywany w ziemi,
oddawany do PSZOK-u bez wcześniejszego uzgodnienia.

Właściwym miejscem utylizacji eternitu są składowiska odpadów niebezpiecznych, które posiadają stosowne pozwolenia środowiskowe. Tylko firmy z odpowiednim wpisem mogą przewozić eternit do tych miejsc.

Za nielegalne składowanie azbestu grożą poważne sankcje:

kara administracyjna do 50 000 zł,
zgłoszenie do inspekcji ochrony środowiska,
obowiązek natychmiastowego usunięcia materiału na własny koszt,
w skrajnych przypadkach – postępowanie karne za narażenie zdrowia innych osób.

Dlatego najlepszym i najbezpieczniejszym rozwiązaniem jest skorzystanie z programów gminnych, które oferują legalny i bezpłatny odbiór eternitu – często wraz z demontażem. Dzięki temu chronisz siebie, swoją rodzinę, sąsiadów i środowisko naturalne. I jednocześnie działasz zgodnie z prawem.